Felice Pannunzio | cultura-popolare

Pannunzio è morto a Chieti il 19 maggio 2020.

Alba e nnə nn’alba

Alba e nnə nn’alba: ngima alla mundagna,

na sfumatìura róššia

sə méštəca chə lə schìurə də ru cìelə. . .

Déndrə alla massarójja štunacata

dùormənə spənzəratə rə uaglìunə:

nu vascə, lìeggə gné na farfalla,

jə dà ru pòtrə arr’ùocchjə.

Pó jə dicə alla mógliə: «Abbada a léurə!»

e sə la štrégnə fòrtə fòrtə mbiéttə.

Pəštènnə frónnə ggiàllə ammatassatə

nzìembra alla tèrra mbóssa, sə nə va:

sə pòrta na valóicia e rru dəlàurə.

Alba e non alba

Alba e non alba: in cima alla montagna,

una sfumatura rossa

si mescola con l’oscurità del cielo. . .

Dentro la masseria stonacata

dormono spensierati i bambini:

un bacio, lieve come una farfalla,

dà loro il padre sugli occhi.

Poi dice alla moglie: «Bada a loro!»

e se la stringe forte forte al petto.

Calpestando foglie gialle impastate

insieme alla terra bagnata, se ne va:

porta con sé una valigia e il dolore.

Dəlàurə

Quàndə na suffərènza, nu dəlàurə

la məsèria, la famə, la trəštézza

tuzzəranə alla pòrta də la casa,

tìettərə nzìembra a té, štattə quəjòitə,

nə nfa sapé a nəscìunə ca šté mmalamèndə:

alménə, accuscì, sùoffrə tu sóltandə. . .

Dolore

Quando una sofferenza, un dolore,

la miseria, la fame, la tristezza

picchiano alla porta di casa,

tienili insieme a te, stattene quieto:

non far sapere a nessuno che stai male:

almeno, così, soffri solo tu. . .

La sciàima

L’acqua curréva chjìera, e zitta zitta

passava sóttə all’archə dərru póndə:

sə vədéva ru funnə dərru scìumə,

mórrə də péššə e prétə bbiànghə e liššə.

Ru sólə nnargəndava la cambagna

e l’aria éva seròina e prufumata.

Ma pó ddu nuvəlìunə cumbariérnə

lundanə, pròpria mbunnə alla chjanìura. . .

Trəmèttə chə nu tuónə la natìura,

dòppə nu lambə chə šchiarèttə l’aria

pə n’attəmə; e n’acqua fitta fitta

cumənzèttə a calà alla scatənata.

Ru scìumə pərdèttə tutta la chjarézza

e sə məttèttə a fa ru prəputèndə,

chə l’acqua ndruvədata dalla sciàima.

La fiumana

L’acqua correva chiara, e zitta zitta

passava sotto l’arco del ponte:

si vedeva il fondo del fiume,

gruppi di pesci e pietre bianche e lisce.

Il sole inargentava la campagna

e l’aria era serena e profumata.

Ma poi due nuvoloni comparvero

lontano, proprio in fondo alla pianura. . .

Tremò con un tuono la natura,

dopo un lampo che schiarì l’aria

per un attimo; e l’acqua fitta fitta

cominciò a scendere prorompente.

Il fiume perse tutta la limpidezza

e si mise a fare il prepotente,

con l’acqua intorbidita dalla fiumana.

Ggià vólanə ləndrunə e rundənèllə

Rə scìurə də lə mìendrə só sbucciàtə.

Mmìesə alla jèrva, angóra ngiallóita,

s’affacciànə cundèndə lə vəjéulə.

Ru sólə é callə, e all’aria prufumata

ggià vólanə ləndrunə e rundənèllə.

Pasqua šta pə la vójja,

purtànnəcə na nèjja də rəcùordə:

la səttəmmana sanda; rə səpulcrə

chə rə tìeštə də granə e də ləpóinə;

la fólla də lə fémmənə arru furnə

pə còcərə sciadàunə e chəchəruózzə;

lə cambanə attaccatə; rə uaglìunə

chə chjèmanə alla méssa

ggərènnə racanèllə,

cónghə e cuttrìellə luccəchèndə a séulə.

Ru səlènziə ru vìérnə sə n’é jìutə,

pə fa nanzé də larghə all’alləgrójja.

Già volano rondoni e rondinelle

I fiori dei mandorli sono sbocciati.

In mezzo all’erba, ancora ingiallita,

si affacciano contente le viole.

Il sole è caldo, e per l’aria profumata

già volano rondoni e rondinelle.

Pasqua sta arrivando,

portandoci una nebbia di ricordi:

la settimana santa; i sepolcri

con i vasi di grano e di lupini;

la folla delle donne al forno

per cuocere fiadone e panettone;

le campane legate; i bambini

che chiamano alla messa

girando raganelle,

conche e paioli luccicanti al sole.

Il silenzio dell’inverno se n’è andato

per fare un po’ di largo all’allegria.

Nu palazzə də pajòisə

Arrétə allə fənèštrə ru palazzə,

cértə sérə də vìernə,

chə la cambagna tutta gghjanghəìeta

də nòivə dalla vallə alla mundagna,

ji vədéva na faccia ngialanóita

chə ddu ùocchjə stətùotə, mbauróitə:

l’uldəmə dəscəndèndə rə səgnìurə

chə trəmava də friddə, e štava sùolə

davéndrə a nu štanzéunə štunacatə,

addónda évanə armaštə

nu liéttə a bbaldaccóinə,

na tàura, na séggia e nu štóipə

chə cacché libbrə tuttə mbulvəratə.

Mó, vìecchjə e štruttə, sénza rə cafìunə

a purtà lattə, granə, éuua, gallóinə

e ógne aldra grazia chə mannava Ddójja,

aspəttava la mòrtə, zittə zittə,

gné nu cəlluccə chə ndé chi rə mbizza.

Un palazzo di paese

Dietro le finestre del palazzo,

certe sere d’inverno,

con la campagna tutta imbiancata

di neve dalla valle alla montagna,

io vedevo una faccia ingiallita

con due occhi spenti, impauriti:

l’ultimo discendente dei signori

che tremava di freddo, e stava solo

dentro uno stanzone stonacato

dove erano rimasti

un letto a baldacchino,

una tavola, una sedia e un armadio

con qualche libro tutto impolverato.

Ora, vecchio e distrutto, senza i contadini

a portare latte, grano, uova, galline

e ogni altra grazia che mandava Dio,

aspettava la morte, zitto zitto,

come un uccellino senza l’imbeccata.

Nu vìecchjə maštrə

Nu vìecchjə maštrə, arrétə a na vətróina,

sə védə angóra, céttə, ógni matóina:

davéndrə la pətòica, mbulvərata

cóm’e na cósa armašta abbandunata.

Fa cacché calzungillə, o na ggiacchétta;

e chéuscə chjénə chjìenə, sénza frétta.

Nə ndé nu lavurandə, ndé nəscìunə

chə j’arrégnə ru fìerrə də carvìunə

o jə fa, arru vəštóitə də nu spéusə

o a na zzəmarra, tuttə lə bbərtéusə.

Próima chélla pətòica mbulvərata d

a tanda lavurèndə év’affullata

sóttə Natalə, fin’a mésanòttə

štàvanə a méttə pundə, a fa cappòttə.

Ma pó la cunfəzziéunə fu mməndata

e l’artə fu dəštrutta e səttərrata;

ca ognìunə s’accattava ru vəštóitə

davéndrə arru nəgòziə, ggià cuscióitə.

Tu vìecchjə maštrə, chə té uttand’ènnə,

fatijə angàura, ndə sci vulutə arrènnə;

ma tə tréma la mìenə mèndrə chìuscə,

e tə chjìegnənə r’ùocchjə də naschìuscə.

Un vecchio mastro

Un vecchio mastro, dietro una vetrina,

si vede ancora, presto, la mattina:

dentro la bottega impolverata

come una cosa rimasta abbandonata.

Fa qualche pantalone, o una giacca;

e cuce piano piano, senza fretta.

Non ha un lavorante, non ha nessuno

che gli riempia il ferro di carboni

e gli faccia, al vestito dello sposo

o a una zimarra, tutte le asole.

Prima quella bottega impolverata

da tanti lavoranti era affollata

sotto Natale, fino a mezzanotte

stavano a mettere punti, a fare cappotti.

Ma poi la confezione fu inventata

e “l’arte” fu distrutta e sotterrata;

perchè ognuno comprava il vestito

dentro il negozio, già cucito.

Tu vecchio mastro, che hai ottant’anni

lavori ancora, non ti sei voluto arrendere;

ma ti trema la mano mentre cuce,

e ti piangono gli occhi di nascosto.

Sulətudənə

Éva lónga la vójja, tandə lónga,

chə nu dərrupatìurə a nu quàrtə.

Ngə štava nu pədalə, nanzé d’ómbra.

Cacché tòppa də jèrva ngiallóita

sə vədéva ógne tandə pə lə mòrgə:

na mundagna chə quàscə arriva ngìelə,

abbrəsciùota darru sólə chə ll’allìuma. . .

Nu cùonə, sólə sùolə, ualəjènnə,

mbazzìutə dallə callə va currènnə:

cèrca na nzé də frischə e nnə nə tréuua;

cèrca na nzégna d’acqua ca té sòita,

ma d’acqua ngə nə šta. . .

Sùolə e spərdìutə

córrə ru cùonə ngima alla mundagna:

nə nza ca cchjù va ngióima e cchjù té sòita,

mèndrə l’acqua šta mbunnə alla vallata;

nə nza ca cchjù va ngióima e cchjù šta sùolə. . .

Solitudine

Era lunga la strada, tanto lunga,

con un dirupo a un lato.

Non c’era un albero, un po’ d’ombra.

Qualche ciuffo di erba ingiallita

si vedeva ogni tanto tra le rocce:

una montagna che arriva quasi in cielo,

bruciata dal sole che la illumina. . .

Un cane, solo solo, ululando,

impazzito dal caldo, va correndo:

cerca un po’ di fresco e non lo trova;

cerca un po’ d’acqua perchè ha sete,

ma d’acqua non ce n’è. . .

Solo e sperduto

corre il cane in cima alla montagna:

non sa che più va in cima e più ha sete,

mentre l’acqua sta in fondo alla vallata;

non sa che più va in cima e più sta solo. . .

Štéllə

J’évanə dittə ca pə tuttə quèndə

cə šta na štélla ngìelə: ru uagliéunə,

quàndə ru cìelə sə facéva schìurə

sə məttéva a uardà fissə lə štéllə. . .

Cóm’évanə lucèndə! Évanə bbèllə!

Səmbràvanə bbrəllèndə!

Chisà addó šta la štélla

chə luccəca pə mé tuttə lə sàirə?

s’addumannava. . . E mó chə rə capillə

jə s’énə fattə gghjènghə

la va truuànnə angóra, chélla štélla,

facènnəsə la sòləta dumanda. . .

Stelle

Gli avevano detto che per tutti quanti

c’è una stella in cielo: il bambino,

quando il cielo si faceva scuro

si metteva a guardare fisso le stelle. . .

Come erano lucenti! Erano belle!

Sembravano brillanti!

Chissà dove sta la stella

che luccica per me tutte le sere?

si domandava. . . E adesso che i capelli

gli sono diventati bianchi

la va cercando ancora, quella stella,

facendosi la solita domanda. . .

Appéna dòmmésiurnə

Lugliə: ru sólə appiccia la rəštóccia; e lə cəcalə, abballə pə ru còllə, cungèrtanə e nə ndróvanə l’accòrdə mbazzitə darru séulə chə t’afféuca. Pə ru pajòisə, appéna dòmmésiurnə, parə ca nə ngé rmaštə cchjù cuvìellə.

Na vècchja, chə té mmìenə na granara, s’affaccia e dà n’allucchə allə gallóinə chə štìenə pə lə granə, chə s’assìuca, štisə sópra alla racana, arru séulə.

Appena dopopranzo

Luglio: il sole accende le stoppie;

e le cicale, giù per il colle,

concertano e non trovano l’accordo

impazzite dal sole che ti soffoca.

Per il paese, appena dopopranzo,

pare che non ci sia rimasto nessuno.

Una vecchia, che ha in mano la scopa,

si affaccia e richiama le galline

che stanno sul grano, che si asciuga

al sole, steso sul telone di tessuto.

Na matóina céttə

S’é fattə jùornə ngima a Selvachjìena

cumènz’a šši ru séulə chjénə chjìenə.

Canda ru uàllə, chjègnə nu uagliéunə

r’à rrəsbəglìetə ru pòtrə ch’é caféunə.

S’abbìanə lə primə bbəcəcléttə,

sə sèndə nu rəmmàurə də carréttə.

Šta ggià pə l’ùortə Ndògnə l’urtəlanə,

mèndrə la mógliə št’ammassannə lə panə.

A Sandə Marchə, Piétrə ru furnarə

dicə bbóngiórnə a Pèppə ru ramarə.

Nəchéula ru mmaštarə ggià fatójja,

ru sacrəštanə é jutə arrəsbəglìe Ddójja.

Ngiulóina “passellà”, la lavannara

lava la bbiangarójja alla gammara.

S’abbójja la curriéra lóchə mbunnə

e pòrta rə cafìunə pə ru munnə:

na vècchja chə s’appójja a nu tərtìurə

s’assìuca r’uócchjə chə ru maccatìurə;

e mèndrə chjègnə dicə: “Addójja, addójja”

abbada! štatt’attiéndə, figliə mójja!

Una mattina presto

Si è fatto giorno su a Selvapiana

comincia a sorgere il sole, piano piano.

Canta il gallo, piange un bambino

lo ha svegliato il padre che è contadino.

Si avviano le prime biciclette,

si sente un rumore di carretti.

É già nell’orto Antonio l’ortolano,

mentre la moglie sta impastando il pane.

A San Marco, Pietro il fornaio

dice buongiorno a Giuseppe il ramaio.

Nicola il bastaio già lavora,

il sagrestano è andato a svegliare Dio.

Angiolina detta “passellà”, la lavandaia

lava la biancheria alla levatrice.

Si avvia la corriera lì in fondo

e porta i contadini nel mondo:

una vecchia che si appoggia a un paletto

si asciuga gli occhi con il fazzoletto;

e mentre piange dice: “Addio, addio”

bada! stai attento, figlio mio!

Vəndunéura

É vəndunéura. Séuna na cambana.

L’orlòggə də la chjèzza vattə l’éura.

Sə fa la créucə Émiglia “matrəcana”

chə štava ləttəchènnə chə la néura.

Pasquàlə ru ramarə, mbaccia a séulə

à missə arrassəcùo cuttrìelle e tóinə.

Na vəcchjarèlla arréndra lə lənzéula

sə n’arvìenə alla štalla lə gallóinə.

Nu vəndarìellə fa rralzà la cama

chə št’amməcchjùota nnènd’a na pagliòira,

nu pùorchə rulla e dicə ca té fama.

Sə sìendənə rə mègliə alla ramòira.

Rə passarìellə, ngima a nu pədalə,

tuttə arraunóitə, štìenə a chjacchjarìe,

nu uagliéunə arrabbócca l’anəmala,

ngambagna štìenə angóra a fatəìe.

É vəndunéura; ma nzé fattə nòttə:

cə vó paricchjə prima də lassà.

Mó r’éma fa n’òndrə pəzzòttə c

h’addəmanə pó s’ara arcumənzà.

Ventunora*

É ventunora. Suona una campana.

L’orologio della piazza batte l’ora.

Si fa la croce Emilia detta “matrəcana”

che stava litigando con la nuora.

Pasquale il ramaio, al sole,

ha messo ad asciugare paioli e tine.

Una vecchietta rientra le lenzuola

tornano alla stalla le galline.

Un venticello alza la pula

che è ammucchiata innanzi al fienile,

un maiale grugnisce e si lamenta chè ha fame.

Si sentono i magli alla ramiera.

I passerotti, su un’albero,

tutti riuniti, stanno “parlando”,

un bambino richiama gli animali al pascolo,

in campagna ancora lavorano.

É ventunora; ma non si è fatto notte:

ci vuole molto prima di lasciare il lavoro.

Dobbiamo lavorare un altro pezzo di terra

che domani, poi, si deve ricominciare.

*Ventunesima ora, si suona tre ore prima del tramonto e a secondo delle stagioni dalle 14 alle 17; la campana batte 33 rintocchi in ricordo dell’età di Gesù che morì all’ora nona del giorno, ossia tre ore prima del tramonto; dal XIX secolo in Italia abbiamo l'ora alla francese che si conteggia da mezzanotte a mezzanotte; prima di tale periodo vigeva l’ora all’italiana, che andava da tramonto a tramonto; tale sistema si è conservato pressappoco fino ai giorni nostri, infatti per i più anziani le v. sono le ore ventuno a partire dal tramonto del giorno prima. Ad Agnone annunciare le ventunora è prerogativa della chiesa dell’Annunziata; il suono della campana maggiore della chiesa del Carmine veniva accolto con un segno di croce e qualche preghiera e segnalava, soprattutto al contadino, che mancavano circa tre ore al tramonto.

Mercede Di Niro

Mercede Di Niro

Mercede Di Niro

Angiolina Mastronardi

Angiolina Mastronardi

Maria Nicola Mastronardi

Le ndòcce

Domenico Meo
CULTURA POPOLARE

Pannunzio è morto a Chieti il 19 maggio 2020.